Ikony Europy: André Kertész "Skrzypek" Adam Mazur

André Kertész urodził się w 1894 roku w Budzie w średniozamożnej rodzinie żydowskiej. Ojciec bukinista pragnął, by syn został maklerem giełdowym. Jednak śmierć Lipóta Kertésza w 1908 roku oraz wybuch wojny w 1914 roku sprawiły, że sytuacja rodziny przestała być stabilna. Kertész zainteresował się fotografią jeszcze jako nastolatek, ale swoją pasję rozwinął dopiero podczas pierwszej wojny światowej. Jako żołnierz walczący po stronie monarchii austro-węgierskiej skierowany został wraz z jednostką na teren dzisiejszej Polski. Kertész, który zabrał ze sobą na wojnę aparat wykonywał zdjęcia dokumentujące codzienne przyfrontowe życie. Fotografował dopóki nie został ranny w prawe ramię. Większość z wojennych zdjęć Kertésza przepadała podczas węgierskiej rewolucji 1919 roku.

Po wojnie fotograf powrócił na Węgry i rozpoczął pracę zawodową. Z tego okresu pochodzi fotografia przedstawiająca cygańskiego skrzypka. Jedno z najbardziej znanych zdjęć w historii medium przedstawia scenę rodzajową dość typową dla małych miasteczek i wsi środkowej Europy. Kertész odchodzi tu od XIX-wiecznej tradycji idealizowania typów ludowych i etnograficznych na rzecz przedstawienia możliwie autentycznej sceny. Skrzypek nie tylko nie był fotografowany w atelier, ale uchwycony został przez fotografa w ruchu: przechodząc przez wiejską drogę nie przestaje grać. Dla dynamicznej kompozycji kadru istotne są przecinające zdjęcie diagonalne ślady najprawdopodobniej furmanki. Co ciekawe, o ile pokazany na pierwszym planie prowadzący skrzypka chłopiec spogląda przed siebie, o tyle główny bohater zdjęcia, choć ślepy, wydaje się spoglądać w stronę fotografa (a także widza), tak jakby wyczuwał jego obecność. Wyraz twarzy i niewidzące spojrzenie skrzypka sprawiają, że zdjęcie na długo zapada w pamięć.

Drugi plan uchwyconej przez Kertésza sceny jest także ciekawy: małe dziecko, choć stoi na środku drogi i przygląda się, czy też przysłuchuje koncertowi ma rozmytą twarz, tak jakby nerwowo spojrzało w bok. To specyficznie fotograficzne poruszenie mogłoby zostać uznane za wadę fotografii, ale Kertész obraca błąd na swoją korzyść: twarz skrzypka i prowadzącego go chłopca są wyraziste i to na nich skupia się uwaga odbiorcy, a nie na dziecku, mimowolnym bohaterze drugiego planu. Jednocześnie obecność dziecka uwiarygadnia sytuację i dodatkowo dynamizuje kompozycję. W tle sceny widać pierzeję małomiasteczkowych budynków, przed którymi rosną drzewa, ktoś siedzi na ławce w oddali.

Jeśli w kontrze do atelierowej tradycji dziewiętnastowiecznej zdjęcie Kertésza wydaje się brutalnie naturalistyczne, to z perspektywy współczesnej nawet brudne, zniszczone ubrania, liche nakrycia głowy bohaterów, bose stopy chłopca i rozerwane buty skrzypka budzą raczej nieokreśloną nostalgię za dawnymi czasami, za gdzieś widzianymi, ale nieokreślonymi bliżej miejscami, tak jakby cały społeczny i historyczny kontekst uleciał z fotografii Kertésza pozostawiając motyw piktorialny. Specyfikę tego procesu dobrze opisał w Świetle obrazu (Camera Lucida) Roland Barthes: "Puntcum, nawet jeśli działa tylko przez mgnienie, posiada możliwość siły ekspansji. Ta siła ma często charakter metonimiczny, zestawienia z rzeczą bliską. Na pewnym zdjęciu Kertésza (1921) widzimy ślepego skrzypka cygańskiego, prowadzonego przez chłopca. Natomiast to, co widzę ja, prowadzony przez ‘oko, które myśli’, każe mi dorzucić coś do zdjęcia. To niewybrukowana ulica, ubita ziemia. Skrawek tej drogi daje mi pewność, że znajdujemy się w Europie Centralnej. Odkrywam odniesienie zdjęcia (fotografia naprawdę przechodzi tu samą siebie, czy nie jest to jedyny dowód jej sztuki? Zatrzeć się jako medium, nie być już znakiem, ale rzeczą samą?). Całym sobą rozpoznaję atmosferę miasteczek, które zwiedzałem podczas dawnych podróży po Węgrzech i Rumunii". Ekspansja punctum w świadomości stąpającego pół wieku później po paryskim bruku Barthesa sprawia, że fotografia Kertésza przedstawia już nie tyle cygańskiego skrzypka z przewodnikiem, co jest Europą Centralną.

André Kertész - zobacz więcej zdjęć